خوب در مراحل رشد موضوع رو در ابعاد جابجایی حرکتی، مهارت‌های دستی و ذهنی بررسی کردم و مطالبی رو نوشتم. در این پست می‌رسم به رشد گفتاری که دغدغه خیلی از والدین هم هست.
رشد گفتاری نسبت خیلی نزدیکی با رشد ذهنی و شناختی داره. اینقدر که خیلی از اختلالات یادگیری و شناختی اگر در بچه وجود داشته باشه باید به گفتاردرمان مراجعه کنید. البته اینکه در چه مورد به چه کسی مراجعه کنید خودش یه موضوع مهمه که باید در یک فرصت مناسب توضیح داده بشه.
گفتار یکی از مهمترین بروزات کودکه که ممکنه به هر دلیلی دچار مشکل بشه. مثلا ناشنوایی و کم‌شنوایی میتونه منجر به مشکل در کلام بشه که خوب علتش نقص در ورودی است و طبیعیه که کسی که خوب نمی‌شنوه خوب هم صحبت نکنه اینه که عموما ناشنواها امکان صحبت ندارند با اینکه در سیستم حنجره و زبان و گفتاری شون نقصی نیست. همینجا بگم که تست شنوایی برای نوزاد خیلی مهمه و البته خوب خیلی هم چیز سختی نیست و خودتون هم می‌تونید بعد از یک ماهگی با صداهایی مثل دست زدن از پشت سر نوزاد این رو آزمایش کنید که البته تست‌های تخصصی هم هست که اگر حس کردید عکس‌العمل‌های بچه به صداها ضعیفه حتما مراجعه کنید و این تستها رو بدید. چون نواقص شنوایی رو در سنین پایین میشه حل کرد اما در سنین بالا یا نمیشه یا خیلی سخته و اگر هم بشه جبران عقب‌افتادگی‌های حاصل از ناشنوایی یا کم‌شنوایی خیلی سخته.
مشکلات دیگری که در گفتار هست حاصل اختلالات ذهنی و درکی و یادگیری است که مثلا مشکلاتی مثل سندرم دان، فلج مغزی، اوتیسم و … هم اغلب اول خودشون رو در اختلالات گفتاری و بعضا حرکتی نشون میدن. بنابراین اختلالات گفتاری باید خیلی جدی گرفته بشه. این نکته هم ضروری است که هر تأخیری در مراحل رشد گفتاری اختلال گفتاری نیست و جای نگرانی نداره. مثلا بچهها باید حدود یک سالگی یک دو کلمه اول رو بگن اما ممکن هم هست این مرحله تا ۱۶ یا ۱۷ ماهگی هم طول بکشه و حتی یه جایی خوندم که ممکنه تا دو سالگی هم طول بکشه بدون اینکه بچه مشکل خاصی داشته باشه. یکی دیگر از عواملی هم که باعث میشه بچه مشکل یا اختلال گفتاری پیدا کنه مشکل در ساختار گفتاری است. مثلا شکاف کام یا لب یا مشکل در حنجره و تارهای صوتی و …. که اینها رو هم در سنین پایین با عمل جراحی و برخی درمان‌های دیگه میشه اصلاح کرد.
اما رشد گفتاری هم مراحلی داره که به صورت خیلی کلی در جدول زیر آوردم. این بعد رشد رو نمیشه خیلی دقیق آورد چون معمولا در یک بازه نسبتا متغیر اتفاق میفته و بچههای مختلف هم متفاوتند.
| سن | علائم و رفتارهای کودک | فعالیتهای کمکی رشد گفتاری |
| بین ۶ تا ۸ هفته | تشخیص صدا در شش هفتگی و پاسخ به آن در هشت هفتگی | پاسخ به گریه‌‌های او – پاداش در ماقبل واکنش او در جهت افزایش انگیزه کودک به محبت |
| بین ۱۲ تا ۲۴ هفته | بازی کردن با صاوات – در ۱۲ هفتگی: کشیدن جیغ‌‌های شادی- پس از ۱۲ هفتگی: تقلید صداهای حلقی (گاگا، آگو…) – در ۱۶ هفتگی: تولید حباب با لب‌ها – تا ۲۴ هفتگی: بیان صداهای کا، دا، ما، گ | صحبت با کودک با حالتی سرگرم‌‌کننده، خنده‌‌دار و آمیخته با شوخی – بیان کارهای روزمره با کودک به صورت اغراق‌آمیز |
| بین ۲۸ تا ۴۰ هفته | ۲۸ هفتگی: ادای هجاهای واضح (با، دا، کا) – انجام بازی‌هایی با لب و دهان – ۳۲ هفتگی: ترکیب هجاها با هم (بابا، دادا) – اضافه کردن صداهای ت، د … – ۳۶ تا ۴۰ هفتگی: تقلید صداهای گفتاری واقعی – اطلاعات از چند دستور ساده – تقلید صداهای حیوانات |
واضح و روشن صحبت کردن – تقلید صدای کودک – تشویق او – نمایش معنی کلمات در قالب اشیاء و تصاویر |
| حدود ۱۸ ماه | حدود ۱۰ کلمه بامعنی را به کار می‌برد | کتاب خواندن برایش – آشنا کردن با انواع صداها |
| حدود ۲ سال | دارای ۳۰ کلمه – پرسیدن سوال‌‌‌های ساده (کجا…) – استفاده از گفتار در موقعیتهای مختلف | آموزش مفاهیم به او (بالا، پایین، زیر، رو…) – آموزش صفات مثل خوب و بد و قشنگ … |
| حدود ۳ سال | صحبت کردن به نحوی که افراد دیگر از غیر پدر و مادر نیز حرفهای او را می‌‌‌فهمند | گفتن داستان، بازیهای کلامی، گوش دادن دقیق به صحبت‌ها و عکس‌‌العمل به گفتارش |
همونطور که در جدول می‌بینید موارد رشد گفتاری به تعداد رشد حرکتی و ذهنی نیست. اما در هر مورد موارد متعددی گفته شده چون واقعا ممکنه رشد در یکی زودتر و در یکی دیرتر اتفاق بیفته. یعنی مورد داشتیم!! وقتی راه افتاده گفته ببینیند دارم راه میفتم و مورد هم داریم که میدوه و بالا پایین میپره اما هنوز یک کلمه هم حرف نمی‌زنه. هیچ مشکلی هم نداشته.
یک نکته که مطمئن نیستم درسته ولی با دیدن موارد متعدد بهش رسیدم اینه که رشد گفتاری و زود حرف زدن با میزان هوش یه ربطی داره حالا این ربط چقدر زیاده رو نمی‌دونم (باید بررسی کنم ببینم در این زمینه مطالعاتی شده یا نه).
در خصوص رشد گفتاری چند مورد رو باید گفت.
۱- معمولا گفته میشه که دخترها کمی زودتر از پسرها رشد گفتاری پیدا میکنند یا همون حرف زدن رو شروع می‌کنن. در آشناهامون هم کم و بیش این رو دیدم اما باز هم نمی‌تونم به عنوان یک اصل قطعی بگم.
۲- بعضیها میگن بچه دوم زودتر حرف میزنه ولی من در برخی متون علمی هم دیدم که بچه دوم دیرتر حرف میزنه! تحلیل خودم اینه که رشد گفتاری به میزان هم کلام شدن و برقراری ارتباط کلامی والدین و اطرافیان با کودکه. اگر والدین کم به بچه توجه کنند و کم باهاش حرف بزنند دومی زودتر حرف میزنه چون بالاخره یک بچه بزرگتر هست که باهاش هم کلام بشه و حرف بزنه. اما در مورد پدر و مادرهایی که خیلی با بچه ارتباط کلامی و تعامل دارند و وقت می‌ذارن ممکنه برعکس بشه یعنی در بچه دوم توجه بین دو بچه تقسیم بشه و اساسا به دلیل حساسیت‌های بچه اول نشه خیلی به دومی توجه کرد. اینه که ممکنه دومی دیرتر حرف بزنه. نکته مهمتر هم اینه که اینا همش فرضیه است چون بچهها با هم متفاوتند نمیشه گفت واقعا عامل دیر یا زود حرف زدنشون چیه!
۳- هرچند چند جای متن گفتم اما گفتنش به عنوان یک نکته مستقل خالی از لطف نیست که مهمترین عامل در رشد گفتاری توجه به صداها و گفتار کودک، عکس‌‌العمل درست نشون دادن به او و هم‌کلام شدن با او حتی در زمانی است که او اصلا حرف شما را نمیفهمد. (یعنی شما فکر می‌کنید نمیفهمد.)
۴- برخی تمرینات مثل تمرین فوت کردن، مکیدن و تقلید سرفه و عطسه و اینها در تقویت اجزای گفتاری بچه خیلی کمک میکنه این تمرینات حتی قبل از ۶ ماهگی هم میتونه شروع بشه. خصوصا فوت کردن شمع یا شعله و مکیدن نی برای بچه خیلی جذابه. این رو هم بگم که بچه‌‌هایی که برای مکیدن در شیر خوردن مشکل دارند رو باید به پزشک نشون داد این ممکنه از مشکلاتی باشه که بعدا هم در گفتار مؤثره.
۵- با بچه مثل آدم بزرگا درست حرف بزنید. البته لحن میتونه بچه‌‌گونه باشه اما بد گفتن کلمات یا استفاده از کلمات نادرست میتونه موجب بد حرف زدن کودک بشه. مثلا اگر بچه به جای رفت میگه یفت شما همون درستش رو بگید و مثل خودش باهاش حرف نزنید. این خیلی مهمه.
۶- به بچه اصرار نکنید یه چیزی رو بگه یا تکرار کنه خصوصا در جمع. این موجب اضطراب میشه و ممکنه مشکلاتی براش پیش بیاره مثل لکنت و اگر تعجب نکنید بعضا شب‌ادراری و …. درستش اینه که اون چیزایی رو که می‌خواید بچه بگه شما خودتون تکرار کنید و بگید تا اون هم بگه!
۷- بچه در ۳ – ۴ ماهگی شروع به سر و صدا کردن میکنه در بعضی بچهها ممکنه این سر و صدا کردن مدتی حتی چند ماه قطع بشه که این جای نگرانی نیست. مهم اینه که دوباره که شروع میکنه معمولا با قصد صدا تولید میکنه و صداهای تولیدیش شبیه حرف زدنه و بعضا میخواد منظوری رو منتقل کنه.
۸- بچهها بعضا گیریپاژ می‌کنن در حرف زدن این موضوع ممکنه خودش رو در قالب تکرار یک حرف یا کلمه و یا گیر کردن در شروع یک جمله یا نشانههای مشابه نشون بده. این موارد لزوما لکنت نیست و جای نگرانی هم نیست. در چنین شرایطی اصلا به بچه برای خوب حرف زدن فشار نیارید و هولش نکنید. اگر دیدی خیلی طول کشید، موضوع رو عوض کنید یا جوری که ناراحت نشه جمله رو یا پاسخش رو بگید. این مشکل بچهها در شرایط تنش‌زای محیط و خانواده تشدید میشه و ممکنه تبدیل به لکنت هم بشه این موضوع رو جدی بگیرید و سعی کنید حتی اگر زندگی خودتون هم تنش داره برای بچه محیطی آرام فراهم کنید.
۹- بعضی بچهها ممکنه بعضی حرف‌ها رو تا یه سنی بد ادا کنند. مثلا «ر» رو «ی» بگن یا «ک» رو «ت» بگن یا مواردی از این دست. اولا خیلی جای نگرانی نیست حتی اگر تا ۵ سالگی هم طول بکشه، ثانیا شما نه مسخره‌اش کنید نه مثل خودش حرف بزنید. شما درست صحبت کنید. اگر دیدید این موضوع تا پیش‌دبستانی هم طول کشید یا اینکه در خیلی از حروف مشکل داره و مشکل جدی است با یک گفتار درمان مشورت کنید.
۱۰- بازیهای کلامی خیلی در رشد گفتاری و ذهنی بچه مؤثره. گفتن قصه به صورت نوبتی، بازیهای جای خالی، یکی در میون خوندن یک شعر یا یک سوره و امثال این بازی‌ها که متناسب سنین مختلف میشه مواردی رو انتخاب کرد و انجام داد. از این بازی‌ها غفلت نکنید. ضمن اینکه تا می‌تونید با بچهها حرف بزنید و براشون قصه بگید قصه‌های ساده میتونه از حدود یک سالگی شروع بشه.
خرداد ۹۳