در دو پست قبل دو بعد از ابعاد رشد کودک زیر ۳ سال رو کمی توضیح دادم. در این پست به یاری خدا می‌‌خوام یک بعد دیگه رو توضیح بدم که می‌‌دونم دغدغه خیلی از پدر مادراست. رشد ذهنی یکی از ابعاد رشد کودکه که خیلی برای والدین دغدغه است و شاید بیش از ابعاد دیگه در موردش سؤال میکنن. البته این شاید کمی به خاطر آگاهی کم نسبت به رشده وگرنه همونطور که در پستای قبل گفتم اغلب این مراحل رشد به هم وابسته هستند و همین قدر که رشد ذهنی مهمه رشد حرکتی و مهارت‌های دستی و شخصیتی و … هم مهمه. به عبارتی اساسا رشد یک فرایند یکپارچه است که ما اومدیم و تجزیه‌اش کردیم به چند بعد. این هم البته یکی از تفاوت‌‌های نگاه مدرن با نگاه سنتی خودمونه که در طب سنتی و مدرن هم خودش رو نشون داده. یعنی در طب مدرن میان آدم رو به چند بعد مختلف تجزیه می‌کنند و بر این اساس تحلیلش میکنن اما در طب سنتی آدم رو یک موجود یکپارچه می‌بینن. بگذریم قصد بحث‌های فلسفی نداشتم اما به قول نویسنده‌ها بعضی وقت‌ها قلم (همون کیبورد) به اختیار نویسنده نیست! فعلا مبنای ما همین تقسیمبندیهای علم جدیده و رسیدیم به رشد ذهنی.
رشد ذهنی یک تفاوتی با اون دو بعد از رشد که قبلا نوشتم داره یعنی در رشد حرکتی و مهارت‌های دستی همون رشدی که اتفاق میفته قابل دیدنه اما در رشد ذهنی طبیعتا این طور نیست یعنی شما رشد و فعل و انفعالات ذهنی بچه رو مستقیم نمی‌تونید ببینید. لذا میان یک سری علامت برای اون تعریف می‌کنند و میگن این علامت‌ها نشان دهنده رشد ذهنی است. بنابراین ممکنه نشانههای دیگری هم وجود داشته باشه یا نشانهها خودشون رو با کمی تفاوت در کودکان مختلف نشون بدن. بنابراین چیزهایی که در این بعد خواهیم نوشت یک سری مراحل عمومی است و زمان‌‌‌ها هم حدودی است. والدین اگر دقت کنند خودشون می‌تونند روند رشد ذهنی رو در کودکشون رصد کنند و البته این علائمی که میگیم هم کمکشون می‌کنه. قبل از توضیحات دیگه اول مثل قبل جدول مراحل و سن و فعالیت‌های کمکی رو میارم بعد در مورد اون نکاتی که به ذهنم می‌رسه رو خدمتون خواهم نوشت.
| سن | مرحله رشد | فعالیت‌های کمکی در این مرحله |
| از روز سوم | واکنش کودک به سمت صدای شما و عمدی بودن نگاه او | صحبت با کودک در فاصله ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌‌متری |
| حدود ۴ هفته | صحبت با آرامش توأم با ساکت شدن نوزاد – صدای خشن یا بلند توأم با اضطراب نوزاد | خواندن لالایی برای نوزاد |
| حدود ۶ هفته | زدن لبخند کوتاه | حفظ تماس چشمی |
| حدود ۸ هفته | نگاه کردن در جهت صداها و حرکات – خیره شدن به اشیاء | جذاب کردن محیط اطراف وی – گذاشتن فرفره و آینه در تخت خوابش |
| حدود ۱۲ هفته | نگاه کردن به انگشتانش و تکان دادن آنها به طور ارادی | انجام دادن بازیهای جسمانی با وی مثل تکان‌های ملایم، خم کردن نوزاد، کشیدن دست و قلقلک دادن پا |
| حدود ۱۶ هفته | علاقه‌‌مندی به اسباب‌‌بازی‌‌های جدید، مکان‌‌های جدید و افراد جدید و حسهای جدید | در اختیار قرار دادن اسباب‌‌بازی‌‌های مختلف با اندازه‌‌ها، شکل‌ها، جنس‌ها و کاربردهای مختلف |
| حدود ۲۰ هفته | دوست داشتن بازی از جمله آب بازی | تا می‌‌توانید با او بازی کنید |
| حدود ۲۴ هفته | سعی در جلب توجه با ایجاد صداهای مختلف – شروع خجالت از غریبه‌‌ها | انجام بازی پرت کردن اشیاء و پس دادن آن – صدا زدن اسم او به صورت مکرر |
| حدود ۲۸ هفته | شروع به تقلید کارهای ساده | نشان دادن تصویر کودک در آینه برای بدست آوردن تصویری از خود |
| حدود ۳۲ هفته | به دنبال اسباببازی که انداخته است می‌‌گردد | کمی خارج از دسترس او اسباببازی را قرار دهید تا هنگام خواستن به او بدهید |
| حدود ۳۶ هفته | شناختن بازیها و شعرهای آشنا – پیش‌‌بینی حرکات | کارهایی را که با او می‌‌کنید برایش توضیح دهید – اجازه بازی با وسایل بی‌‌خطر آشپزخانه |
| حدود ۴۰ هفته | اگر بپرسید بابا کجاست به دنبال بابا می‌‌گردد – بای بای کردن | کمکم با هم کتاب تماشا کنید – انجام بازیهای انداختن و برداشتن اشیاء – قایم باشک با اسباببازی برای تقویت حافظه |
| حدود ۴۴ هفته | فهمیدن مفاهیم داخل و خارج، اینجا و آنجا | خواندن کتاب و مجلات |
| حدود ۴۸ هفته | تکرار نام خود – نه گفتن با تکان دادن سر خود | تمرکز روی نام اشیاء و قسمت‌های بدن |
| حدود ۴۸ تا ۵۲ هفته | سعی در گرفتن دو مکعب در یک دست | دادن دو مکعب در یک دستش |
| حدودا از ۳۷ هفتگی به بعد | نام خود را می‌‌داند – نه را می‌‌فهمد – نشان دادن محبت زیاد به شما با فشردن خودش به شما | تشریفات اجتماعی مثل بای بای کردن، بوسیدن، سلام کردن و … را با او انجام دهید |
| حدود ۵۲ هفته | بیان دو سه کلمه معنی‌‌‌دار – شناسایی شیء در کتاب و اشاره به آن – شروع به فهم پرسش‌های ساده | خواندن داستانهای کوتاه برای او |
| از ۱۵ ماهگی | شناخت اعضای بدن – شناخت تصاویر کتاب | تشویق به کمک در کارهای منزل – آشنا کردن با مفهوم مالکیت |
| حدود ۱۸ ماه | دستورات دو قسمتی را انجام می‌‌‌‌دهد – تشخیص اشکال و اشاره به آنها در تصاویر | آشنایی با اشکال – آشنایی با ضمایر ملکی – یادگیری از طریق تکرار |
| حدود ۲۱ ماه | انجام درخواست‌های ساده – فهم کمکم درخواست‌های پیچیده | خواص اشیاء را شرح دهید |
| حدود ۲ سال | افزایش گنجینه لغات – اجرای فرمان‌‌‌های پیچیده – پیدا کردن چیزی که قبلا با آن بازی می‌‌‌کرده | شکل‌‌‌‌های مختلف را در جاهای مخصوص خود قرار دهد |
| حدود ۳۰ ماه | شناخت رنگ‌ها – شروع به چرا گفتن | آموزش اعداد – تشویق به کشیدن اشیاء |
خوب همینطور که میبینید در این بعد هم علائمی ذکر شده که البته گفتم که اینها همه موارد نیست و ممکنه قطعی هم نباشه. بنابراین اولا فرزندتون رو با دیگران مقایسه نکنید و ثانیا زورش نکنید یک کاری رو انجام بده. یکی از نگرانی‌هام از نوشتن این مطالب اینه که والدین بخونن و مثلا سر چهار هفتگی بچه بدبخت رو تست کنن ببینن اخم کنن یا داد بزنن مضطرب میشه یا نه یا مثلا بچه ۱۸ ماهه هی دستورات دو قسمتی بدن!! این مدل رفتار اضطراب و وسواس رو در بچه تقویت می‌کنه فلذا اگر می‌خواهید کاری هم بکنید جنسش باید از اون چیزهایی باشه که در ستون سوم نوشتم نه مستقیما از جنس ستون دوم. میبینید که ستون سوم از جنس کارهایی است که شما باید انجام بدید و ستون دوم اونایی است که بچه باید انجام بده. برای رشد کودک به جای اینکه به اون فشار بیارید به خودتون فشار بیارید و یک سری کارها رو انجام بدید. مثلا معمولا دیده میشه که در حدود یک سالگی یا کمی بیشتر که بچه شروع می‌کنه دو سه کلمه اول رو گفتن هی بهش میگن اینو بگو اونو بگو. این اصلا خوب نیست در جدول مراجعه کنید به ستون سوم. میبینید که روبروی این مورد نوشته خواندن داستانهای کوتاه. حتی این رو هم نباید به بچه زور کنید که بشینه و داستان رو گوش کنه. شما خودتون رو با اون تنظیم کنید.
در مورد رشد ذهنی نکات زیادی وجود داره که میشه اشاره کرد و شاید یکی از دغدغههای اصلی من همین موضوع بود که باعث شد این وبلاگ رو زدم. به نظرم می‌رسه والدین خیلی دوست دارند بچهی باهوشی داشته باشند و این شده یک دغدغه و بعضی جاها هم متأسفانه به رقابت و چشم و هم‌چشمی افتادن که ببین بچه من مثلا چی بلده و چه چیزایی میگه و چه کارا که نمی‌کنه! اون وقت یک سری آدم و شرکت سودجو هم پیدا شدن و یک مشت محصولات بی‌خود و بی‌کیفیت درست کردن که هوش بچه‌های ما رو زیاد کنند. میبینید که تو تبلیغاتشون هم خیلی واضح این رقابت بین به رخ کشیدن بچه‌ها رو با کمال پررویی نشون میدن.
من با قاطعیت خدمتتون عرض می‌کنم این چیزا اگر ضرر نداشته باشه فایده هم نداره. در مورد اینا مفصل خواهم نوشت و ضررهایی که داره و اختلالاتی که در رشد بچه ایجاد می‌کنه اما فقط یک جمله بدونید که یکی از ضررهای اینها اینه که این احساس رو به شما میده که خوب اینو خریدم یا این کلاس رو که بچه رو گذاشتم دیگه خیالم راحته و اون داره رشد می‌کنه. این باعث میشه شما از کارهای به ظاهر ساده ولی مهمی که باید در قبال بچه انجام بدید بمونید.
باز از دستم خارج شد و زدم تو خاکی. اینقدر از این وضعیت ناراحتم که بعضی وقتا اینجوری میشه.
رشد ذهنی کودک در زیر ۷ سال خیلی مهمه یعنی میشه گفت بسته میشه (علتش رو هم ان‌شاءالله در یک فرصت دیگه توضیح میدم) اون چیزی که مهمه درست شکل گرفتن این ساختارهای ذهنیه نه رفتارهای کودک در این سنین. این هم کاملا وابسته به رفتارهای شما و محیط زندگی کودکه. در این مورد هم چند نکته هست که توجه بهش خوبه.
۱- تا حد ممکن با کودک تعامل کلامی و لمسی داشته باشید و به حالت‌ها و خواستههاش پاسخ درست بدید. جواب دادن به سروصداهای در سنین خیلی پایین، خوندن داستان در سنین بالاتر و صحبت کردن مدام با کودک در جریان زندگی خیلی مهمه. مثلا مادرها همونطور که کارهاشون رو انجام میدن با بچه هر چند خیلی کوچکه صحبت کنند و تعامل داشته باشند.
۲- جلوی زندگی کردن کودک رو نگیرید این همون چیزیه که ما بعضی وقت‌ها بهش میگیم بازی و بعضی وقت‌ها بهش میگیم خرابکاری. چیزهای خطرناک رو از جلوی دست بچه بردارید اما برای سایر چیزها مانع کنجکاوی و بازی کردنش نشید. برای ما ممکنه ناخوشایند باشه که بچه از یه جایی بکشه بالا و یک کمد یا کشویی رو بریزه بیرون و وسائل رو بهم بزنه اما خدا می‌دونه که با همین کار چه چیزهایی یاد می‌گیره.
۳- سعی کنید برای کارهای خوب (یعنی رشدی که در کودک ایجاد میشه) پاداش‌هایی رو براش در نظر بگیرید این پاداش می‌تونه نوازش کردن، لبخند زدن، یه تیکه میوه یا بغل کردن و کنار پنجره بردنش باشه. این کار خوبه به شرط اینکه بچه خیلی شرطی نشه (این رو در پستای بعدی اگر فرصتی بود توضیح میدم).
۴- گیرهای ذهنی کودک رو رصد کنید و موانع ذهنی رو از جلوش بردارید. مثلا می‌بنید که بچه ماشین اسباببازی رو می‌گیره و هی روی زمین می‌کوبه و از صداش خوشش میاد. این یعنی اینکه کارکرد این رو درست نفهمیده. کنارش بشینید. ماشین رو عقب جلو کنید. خصوصا از این ماشین‌ها که می‌کشی عقب خودش میره برای بچه حدودا ۱۰ ماهه جذابه یکی دو بار که این کار رو بکنید و تشویق کنید بچه این کاربری ماشین رو هم می‌فهمه. یکی از جاهای خیلی حساس که پدر و مادرها باید دقت کنند همین رفع این بن بست‌های ذهنیه که ما بیشتر برعکسش می‌کنیم و بچه رو می‌ندازیم توی کوچه بن بست! در این مورد هم صحبت مفصله و حوصله من کم!
۵- برای بچه‌های زیر سه سال اسباب‌‌بازی‌‌های ساده مثل مکعب‌ها و خونه‌سازی و قطعات و اشکال مختلف خوبه. از اسباب‌‌بازی‌‌های ترکیبی و پیشرفته مثل ماشین کنترلی و عروسک سخنگو (البته در برخی موارد اینهایی که صدای بچه رو تکرار میکنن خوبه) روبات و …. تا اونجایی که می‌تونید دوری کنید. خراب کردن اسباببازی خودش یک مرحله رشده البته خراب کردن هدفمند یعنی مثلا باز کردن پیچ و کندن سیم و … نه کوبیدن و داغون کردن.
۶- مقایسه، تطابق و هماهنگی عناصر مهمی است که می‌تونید با اسباب و سایل خونه یا بعضی اسباببازیها که اندازه و رنگ و شکل رو یاد میدن یا کودک باید یک چیزی رو با یک چیزی دیگه تطبیق بده و یک کاری رو انجام بده می‌تونید به رشد این مؤلفه‌ها کمک کنید.
۷- افزایش دقت به تدریج هم خیلی خوبه. یعنی مثلا بچه در یک سنی شروع می‌کنه به اینکه یک میله‌ای رو داخل سوراخی می‌کنه. کم کم می‌تونید با در اختیار قرار دادن چیزهای ظریف‌تر و دقیق‌تر دقتش رو افزایش بدید.
۸- افزایش صبر و تمرکز هم مهمه یعنی به تدریج بچه یک کاری رو در مدتی بیشتر و با تعدادی بالاتر انجام بده مثلا بشینه و به جای مثلا سه مکعب ۷ یا ۸ تا رو روی هم بچینه. و اگر ریخت دوباره این کار رو انجام بده.
و آخرین و مهمترین نکته اینکه در همه‌ی این مراحل حضور شما کنار کودک لازمه. نمی‌تونید این کار رو به هیچ کس یا چیز دیگه بسپرید حتی بهترین کلاس‌ها و مهدکودک‌ها و بهترین وسائل بازی!
خرداد ۹۳